Αιτιολογικοί παράγοντες του σχολικού εκφοβισμού

Το φαινόμενο του εκφοβισμού είναι πολυπαραγοντικής αιτιολογίας. Έχει φανεί ότι στην εκδήλωσή του συμβάλλει η δυναμική αλληλεπίδραση διαφόρων ατομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (Olweus, 1993  Rigby,  2008 Cowie & Jennifer, 2008). Ειδικότερα, ρόλο παίζουν τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (ιδιοσυγκρασία, αναπτυξιακή πορεία, τραυματικές εμπειρίες κ.α.), τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (πολύ αυστηρές ή πολύ ελαστικές  μέθοδοι ανατροφής, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς, βία ανάμεσα στους γονείς ή από  τους γονείς προς τα  παιδιά,  ανασφαλής δεσμός του παιδιού με τους γονείς, γονεϊκή απουσία ή αμέλεια κ.α.), διάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος, καθώς και κοινωνικοί παράγοντες, που παίρνουν συχνά τη μορφή σχετικών κοινωνικών μύθων γύρω από το  θέμα του εκφοβισμού αλλά αντανακλούν και κοινωνικά στερεότυπα που προϋπάρχουν και σχετίζονται με την αποδοχή της διαφορετικότητας.

Οικογενειακό περιβάλλον 

Σχετικά με το οικογενειακό περιβάλλον, ο Olweus (1993) αναφέρει ορισμένους οικογενειακούς παράγοντες που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη επιθετικών πρότυπων συμπεριφοράς εκ μέρους του παιδιού. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνει τη συναισθηματική στάση των γονέων προς το παιδί (βαθμός  τρυφερότητας, συναισθηματικής  εμπλοκής, κ.α.), την ανοχή ή την ασαφή οριοθέτηση εκ μέρους των γονέων στην επιθετική συμπεριφορά του παιδιού, τη χρήση ή όχι από τους γονείς βίαιων ποινών και την ανασφάλεια που δημιουργείται στο παιδί από έντονες συγκρουσιακές σχέσεις του γονικού ζευγαριού. Ο ανασφαλής συναισθηματικός δεσμός με τους γονείς προδιαθέτει τα παιδιά στην εμπλοκή σε περιστατικά εκφοβισμού, είτε  ως εκφοβιστές, είτε ως εκφοβιζόμενοι.  Επίσης, έρευνες έχουν δείξει ότι παιδιά που υφίστανται επιθετικότητα ή κακοποίηση από τους γονείς έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε περιστατικά εκφοβισμού (Shields & Cicchetti, 2001), ότι τα υπερπροστατευμένα παιδιά θυματοποιούνται πιο συχνά από τα υπόλοιπα (Olweus, 1993) και ότι τα παιδιά, τόσο αυτά που εκφοβίζονται όσο και αυτά που εκφοβίζουν, τείνουν να χαρακτηρίζουν  τους γονείς τους ως αυταρχικούς, τιμωρητικούς και με τάσεις διαφωνίας μεταξύ τους (Baldry & Farrington, 1998).

Σχολικό  περιβάλλον

Οι σχολικοί παράγοντες ενίσχυσης του εκφοβισμού αφορούν στην ανεπαρκή εποπτεία στα σχολεία, στον συνωστισμό  των μαθητών σε μικρούς χώρους, σε ελλείψεις προσωπικού, στο φτωχό ερεθισμάτων σχολικό περιβάλλον, στις ηθικές αξίες του σχολείου, στο ψυχολογικό κλίμα της τάξης και στην υπερβολική χρήση της τιμωρίας και της αποβολής ως μέσο πειθαρχίας. Επίσης, ο εκφοβισμός συνδέεται με τη μεγάλη και μονομερή έμφαση που δίνεται στην ακαδημαϊκή επιτυχία, καθώς οδηγεί στο να εκλαμβάνεται η σχολική επιτυχία ως σημαντικός δείκτης της αυτοεκτίμησης ενός παιδιού, με αποτέλεσμα ο μαθητής που αποτυγχάνει να νοιώθει ανεπαρκής, να οργανώνει αρνητική ταυτότητα και να οδηγείται σε συμπεριφορές βίας και επιθετικότητας στο σχολικό περιβάλλον.

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο εκφοβισμός, και ειδικά η σωματική βία, σε σχολεία που η αίσθηση φροντίδας για τους άλλους είναι αναπτυγμένη είναι πολύ σπάνιος και ότι η ένταση του εκφοβισμού και η θυματοποίηση είναι χαμηλότερη σε τάξεις που οι εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονται για τα συναισθήματα των παιδιών και δεν τα καταπιέζουν με άχρηστους κανόνες (Rigby, 2008).

(Πηγή: Ασημόπουλος (Harhs Ashmopoulos) Χ. (2014). O ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ, ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ, ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ. Ερευνώντας τον κόσμο του παιδιού, 13, 36–44.)

Ομάδα συνομηλίκων

Η τάση των παιδιών για αναζήτηση και μίμηση προτύπων μπορεί να τα οδηγήσει στην υιοθέτηση συμπεριφορών από άλλους, από το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Είτε γιατί τα γονεϊκα πρότυπα δεν παρουσιάζονται ισχυρά είτε γιατί τα άλλα πρότυπα μπορούν να καλύψουν σε μεγαλύτερο βαθμό τις ανασφάλειές τους και τις ανάγκες τους για αποδοχή και ενσωμάτωση σε μια ομάδα.

Έτσι είναι συχνό το φαινόμενο τα παιδιά να συντονίζονται με άτομα που λειτουργούν εκφοβιστικά ή ακόμα και να παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά. Εκτιμάται ότι σε αρκετές τέτοιες περιπτώσεις, η επιλογή αυτών των ατόμων και των ομάδων γίνεται στην προσπάθεια των παιδιών να ζητήσουν τη συνδρομή κάποιων πιο «ισχυρών», να τραβήξουν την προσοχή των άλλων και να βρεθούν στο επίκεντρο.

 Κοινωνικό περιβάλλον

Είναι καλό να μη βλέπουμε τις εκφοβιστικές συμπεριφορές ως αποκομμένες από τις γενικότερες κοινωνικές αντιλήψεις και πολιτισμικές νόρμες και τον τρόπο που αυτές προβάλλονται ή έχουν παγιωθεί. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η επίθεση ως έννοια έχει πιο θετικό κοινωνικό πρόσημο σε σχέση με την άμυνα. Η βία σε κάποιες μορφές της συνδέεται ακόμα με τον ανδρισμό, ενώ το «πείραγμα» στο σχολείο, η καταγραφή του σε κινητό τηλέφωνο, η διακίνησή του μέσω μηνυμάτων ή μέσω των κοινωνικών δικτύων είναι «μόδα». Ο εκφοβιστής στο σχολείο εξακολουθεί να είναι πιο δημοφιλής από τον εκφοβιζόμενο. Οι αντιλήψεις για τη διαφορετικότητα του άλλου, την ταυτότητα του φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού, την εμφάνιση, τον τρόπο ντυσίματος και την καταγωγή συνεχίζουν να αποτελούν «καυτά» θέματα διαπραγμάτευσης μεταξύ των παραδοσιακών αντιλήψεων και αυτών που προβάλλονται από τα social media, τις διαφημίσεις, τις ταινίες. Συνεπώς, δεν θα πρέπει να θεωρείται τυχαίο που η βίαιη- εκφοβιστική συμπεριφορά των παιδιών και εφήβων καθρεφτίζει σε κάποιο βαθμό αυτό που βιώνεται και αυτό που προβάλλεται από το οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

(Πηγή: «Τα αίτια, οι ενδείξεις και οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού» (2020), Παξινός Θεόδωρος, Ψυχολόγος του Κέντρου Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.) Κεφαλληνίας)

Επιπλέον, έχει φανεί ότι και μεγάλα κοινωνικά προβλήματα, όπως η μετανάστευση, ο ρατσισμός ή η οικονομική κρίση, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της εκδήλωσης του εκφοβισμού. Σε μια συγκυρία οικονομικής κρίσης, τα προβλήματα  που βιώνουν οι γονείς εξαιτίας της (επαγγελματική ανασφάλεια, ανεργία, απώλεια εισοδήματος, απώλεια αυτοεκτίμησης, καθώς και άλλες, πολλαπλές ψυχοκοινωνικές αλλά και υλικές απώλειες) λειτουργούν ως σοβαροί αγχογόνοι παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική κατάσταση των γονέων ατομικά, αλλά και την οικογενειακή συναισθηματική ατμόσφαιρα.  Τα παιδιά  αντιλαμβάνονται αυτές τις αλλαγές, επηρεάζονται ψυχικά, ανησυχούν και φοβούνται, και μεταβολίζουν τα δύσκολα αυτά συναισθήματα που εκλαμβάνουν από το περιβάλλον τους, εκδραματίζοντάς τα με τη μορφή της βίας.

(Πηγή: Ασημόπουλος (Harhs Ashmopoulos) Χ. (2014). O ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ, ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ, ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ. Ερευνώντας τον κόσμο του παιδιού, 13, 36–44.)

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

Η τηλεόραση ασκεί ισχυρή επίδραση στον ψυχισμό των μικρών παιδιών, «χτίζοντας» στις συνειδήσεις των ανήλικων μαθητών, κυρίως αρνητικά πρότυπα που εύκολα τείνουν να μιμηθούν. Η ανεξέλεγκτη προβολή σκηνών βίας μέσω των ειδήσεων, των ταινιών, των παιδικών προγραμμάτων ή και των οπτικοποιημένων κινούμενων σχεδίων που τόσο αγαπούν τα παιδιά, γεμίζουν την παιδική ψυχή με αρνητικά συναισθήματα. Πρόσφατη έρευνα στην Ελλάδα, αναφέρει ότι τα «νεαρά άτομα» έχουν εκτεθεί σε 200.000 τηλεοπτικές σκηνές βίας και 40.000 τηλεοπτικές σκηνές δολοφονιών μέχρι την ηλικία των 18 ετών ενώ το μέσο παιδί έχει δει περίπου 8.000 τηλεοπτικούς φόνους μέχρι την αποφοίτησή του από το δημοτικό σχολείο. Πολλές μάλιστα πράξεις βίας έχουν μεταφερθεί από την τηλεόραση στο σχολείο ως ενδείξεις του διαβρωτικού ρόλου των ΜΜΕ .

Κατά συνέπεια :

Α.  Η τηλεοπτική διαφήμιση που προβάλλει πρότυπα με τα οποία απαξιώνονται ανθρώπινες αξίες και διαφθείρονται υπάρχοντα πρότυπα (υπερβολική προβολή του πλούτου, άκρατος καταναλωτισμός), ενδέχεται να οδηγήσει το παιδί σε ικανοποίηση αναγκών του, ακόμα και με βίαιο τρόπο.

Β. Η καθημερινή, πολύωρη και κυρίως ανεξέλεγκτη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και εκείνη του διαδικτύου θεωρούνται ως διεγερτικοί παράγοντες εκδήλωσης αντικοινωνικής συμπεριφοράς, αφού τείνουν να αναστέλλουν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία των παιδιών . Η «εικονική πραγματικότητα» απέχει πολύ από την πραγματική κοινωνική κατάσταση που βιώνει καθημερινά το παιδί, δημιουργώντας ενδεχομένως προβλήματα αυτοεκτίμησης και ματαίωσης των προσδοκιών του, με φυσικό επακόλουθο την αντικοινωνική-επιθετική συμπεριφορά.

 (Πηγή:  Τζαννής Π. Κωνσταντίνος (1997), «Σχολικός Εκφοβισμός - Bullying: Η Κοινωνιολογική Παιδαγωγική και Ηθική διάσταση του προβλήματος»)